Fries | niveau 4 | Fabryk

1. Hjirûnder sjochst in pear stellingen oer de haadpersoan. Jou per stelling oan oft dy neffens dy wier is of net, en jou hieltyd twa foarbylden út it boek om dyn miening mei te ûnderbouwen.

1. Syts is foar de haadpersoan hiel wichtich.
2. De haadpersoan en Syts ha in lokkich houlik.
3. De haadpersoan is in sloppeling.
4. De haadpersoan fielt him minderweardich.


2. Wat fynsto fan it gedrach fan de haadpersoan? Kinst dy goed mei him meifiele? Wannear wol of net? Lis dyn antwurd út.

1. Fynst it belangryk dat in boek in happy end hat? Wêrom wol of net?

2. Oan 'e ein fan Fabryk wurket de haadpersoan net mear yn it fabryk, mar op it jiskelân. Hy neamt himsels 'de god fan stront en jiske'. Fynst dat Fabryk in happy end hat? Lis út.

3. Riemersma wist net goed hoe't er it boek ôfbreidzje moast. Dat witte wy trochdat er yn de earste ferzje fan Fabryk in stik skreaun hat dêr't er kommintaar leveret op syn eigen ferhaal (in saneamd skriuwerskommintaar). Op advys fan de útjouwer is dy tekst úteinlik net yn it ferhaal opnaam. Mar yn in lettere útjefte fan de roman is dat skriuwerskommintaar opnaam as taheakke. It stiet ek op de DBNL (sjoch boarne 1). Hjirûnder sjochst in sitaat út it skriuwerskommintaar. De 'ik' is hjir dus Trinus Riemersma sels, en 'hy' is de haadpersoan fan Fabryk.
        
'No is de opdracht útfierd en it boek ôf, ik moat allinne noch, sa't dat gebrûklik is, wat sizze oer de nije situaasje fan de haadfiguer. En hoe't dat moat, dêr sit ik mei (...).
Ik soe wol wolle dat er no wat minder briederich waard en in goede ferstânhâlding mei Syts fûn. Of dat er yn God bigûn te leauwen en fanút de opdracht fan it leauwe besocht om fan de minsken te hâlden, sa't se binne. Mar dat is net mooglik, sa'n ommeswaai kin ik noait oannimlik meitsje, dan soe ik him (...) op in oar spoar sette moatte.'

Soe Riemersma it slot as happy end bedoeld ha? Lis dyn antwurd út.

4. Riemersma wraksele mei de ein fan it boek. Stel datsto de skriuwer wiest. Hoe hiest dan in happy end oan it boek jûn? Hoechst de ein net te werskriuwen; fertel yn eigen wurden hoe'tsto it boek in happy end jaan soest.

Skriuwerskommintaar, side 174 ûnderoan oant 179, op de DBNL

1. De haadpersoan fielt him faak skuldich. Fielsto dy wolris skuldich? Yn wat foar situaasjes is dat?

2. Neam trije foarbylden út it boek dêr't de haadpersoan him skuldich fielt en lis koart út wêr't er him skuldich oer fielt (sjoch bygelyks side 79, 80-81, 92).

3. Fynst it terjochte dat er him skuldich fielt yn de situaasjes dy'tst by fraach 2 neamd hast?

4. Op side 96 tinkt de haadpersoan:

'As ien wat ferkeards docht, dan is dat ferkeard, mar as achthûndert ferkeard dogge, neamt men dat net mear ferkeard: de wet jildt foar de inkeling, net foar de massa.'

Fynst dat de haadpersoan dêr gelyk oan hat? Underbou dyn miening.

5. De haadpersoan is leaver in ferliezer as in winner. Lês bygelyks it sitaat hjirûnder.

'Skerp steld: myn rjocht gong te'n koste fan in oar sines, myn rjocht om frij te wêzen gyng te'n koste fan in oar syn rjocht om my lestich te fallen. De iene libbe de oare yn 'e wei, óf ferlieze moast men, óf oerwinne. Men kin net noch it iene noch it oare. Wat my oanbelange, ik ferlear leaver, as ik dan út twa minne dingen it bêste kieaze moast, want it fielen in oar bekronken te hawwen yn syn dwaan en litten wie my ûnfernearber.' (side 93)

Hoe kin it dat it foar de haadpersoan sa ûndraachlik is om in oar te bekrinken (= tekoart te dwaan)?

1. Wat ropt de haadpersoan by dy op? Fynst him sympatyk? Wêrom wol of net?

2. In haadpersoan kin in held wêze, mar ek in antyheld. Lês ûnder boarne 1 wat in antyheld is. Wêrom kin de haadpersoan fan Fabryk sjoen wurde as in antyheld? Lis dyn antwurd út met foarbylden út it boek.

3. De haadpersoan kin lykwols ek as in held sjoen wurde. Lis dat út. Wat foar eigenskip(pen) fan in held hat de haadpersoan?

4. Riemersma wist op in gegeven stuit net goed wat er oanmoast mei syn ferhaal. Dat witte wy trochdat er yn de earste ferzje fan Fabryk in stik skreaun hat dêr't er kommintaar leveret op syn eigen ferhaal (in saneamd skriuwerskommintaar). Op advys fan de útjouwer is dy tekst úteinlik net yn it ferhaal opnaam. Mar yn in lettere útjefte fan de roman is dat skriuwerskommintaar opnaam as taheakke. Kinst it fine yn it neiwurd fan Philippus Breuker yn de útjefte fan 1995, of op de DBNL (sjoch boarne 2).
Lês it skriuwerskommintaar fan Riemersma. Hoe sjocht er sels tsjin syn personaazje oan?

5. Ferlykje de miening fan Riemersma mei dyn eigen antwurd op fraach 1. Ha Riemersma en do deselde gefoelens oer de haadpersoan?


Ekstra fraach

6. Yn in resinsje oer in oar boek hat Trinus Riemersma sein: 'Literatuer - de goede - heart it op te nimmen foar de ferhûddûke minsk (...)'. Docht Fabryk dat, neffens dy? Lis út.

[1] Antyheld op Wikipedy
[2] Skriuwerskommintaar op side 174 ûnderoan oant 179 op de DBNL

Fabryk is in Fryske literêre klassiker. Yn 1967 krige Trinus Riemersma, dy't ien fan de belangrykste Fryske skriuwers wurde soe, der de Gysbert Japicxpriis foar. Fabryk wie syn earste roman.

1. Wat fynsto fan it boek? Wêrom?

2. Yn de tiid dat it boek ferskynde wienen de reaksjes hiel wikseljend. It Friesch Dagblad woe it boek net iens besprekke. Wêrom net, tinkst?
Kinst ta ynspiraasje it stikje 'Vieze Friese boeken' lêze ûnder boarne 1. Besjoch ek it stikje 'De skamte de kop ôfbiten', ek ûnder boarne 1.

3. Lês it sjueryrapport fan de Gysbert Japicxpriis (boarne 2). Neam minstens seis positive punten dy't neamd wurde yn it sjueryrapport.

4. Lês de resinsjes fan Noordmans, Smit (1964), Schurer en De Vries (2003), te finen op tresoar.nl (boarne 3). Folje de list mei positive punten dy'tst by 3 makke hast oan mei positive punten út de resinsjes. Skriuw ek negative punten op.

5. Ferlykje dyn eigen miening mei dy fan de resinsinten en dy fan de advyskommisje fan de Gysbert Japicxpriis.

De Gysbert Japicxpriis is in priis foar oarspronklik Frysk literêr wurk. Hy wurdt beskikber steld troch de Deputearre Steaten fan Fryslân. Sy rikke de priis út en wurde advisearre troch in advyskommisje fan minsken dy't doel ha oer literatuer. De priis bestiet sûnt 1947 en wurdt tsjintwurdich [2015] om de twa jier útrikt, ôfwikseljend foar proaza en poëzij. De takkenningsfrekwinsje is in pear kear wiksele. De winner krijt in oarkonde, tsientûzen euro en subsydzje om wurk oersette te litten yn in oare taal. Mear ynformaasje stiet hjir.

[1] Ynstjoerde brief 'Vieze Friese boeken' en artikel fan H. Algra yn it Friesch Dagblad, te finen op side 163 yn dit stik op de DBNL.
[2] Gysbert Japicxpriis 1967, ferslach advyskommisje (yn boekprofyl)
[3] Resinsjes by it boekprofyl op tresoar.nl

Trinus Riemersma hat syn boek opdroegen oan Anne Wadman. Dat sjochst foaryn it boek, op ien fan de earste siden, foardat it ferhaal begjint. As in skriuwer syn boek oan ien opdraacht, hjit dat in 'opdracht'.

1. Sjoch de dokumintêre dy't ûnder boarne 1 neamd wurdt, dy't giet oer Anne Wadman en syn roman De smearlappen. Tink benammen om de fragminten 3:41 oant 4:02, 10:25 oant 11:10 en 23:52 oant 25:12. Wêrom hat Trinus Riemersma syn boek oan Wadman opdroegen, tinkst?

2. Lês de opdracht oan Wadman. Skriuw yn eigen wurden op wêr't it gedicht oer giet. Wa is de 'ik' yn it gedicht, neffens dy?

3. Lês op de DBNL (sjoch boarne 2) de tekst fan Philippus Breuker, side 156-159. Wat is neffens Breuker de reden dat Riemersma Fabryk opdroegen hat oan Wadman?

4. De betsjutting fan in opdracht is neffens it wurdboek in 'earbewiis, hulde yn 'e foarm fan in boek of tekstfoarm'. Tinkst dat Riemersma syn opdracht yndie sa bedoeld hat? Lis út.

Anne Wadman (1919-1997) en Trinus Riemersma (1938-2011) hearre by de grutste Fryske skriuwers fan nei 1945. Foardat Fabryk ferskynde, Riemersma syn debút, hie er wol fan him learre litten, ûnder oare yn in literêre krityk oer in boek fan Wadman (De oerwinning fan Bjinse Houtsma, ek op Lezen voor de lijst). Dat wie yn augustus 1962. Riemersma wie doe 24 jier, noch amper as skriuwer bekend, en Wadman wie 42 jier en in respektearre auteur en kritikus.

[1] Oer Anne Wadman en De smearlappen op YouTube, Fryslân DOK
[2] Philippus Breuker oer Fabryk op de DBNL.