Docenten Nederlands 15-18

Introductie

Hugo Claus (Brugge, 5 april 1929 – Antwerpen, 19 maart 2008) is een van de belangrijkste schrijvers in het Nederlandse taalgebied. De Vlaamse auteur was behalve schrijver ook dichter, toneelschrijver, scenarioschrijver, filmmaker en kunstschilder. Alleen al als schrijver heeft hij alle belangrijke Nederlandse en Belgische literaire prijzen gewonnen. Hij heeft ook nog gepubliceerd onder diverse pseudoniemen, onder andere Conny Couperus, Anatole Ghekiere en Jan Hyoens.
Zijn werk is vrijwel altijd geëngageerd en heeft betrekking op het Vlaamse (volks-)leven, politiek, de ‘condition humaine’, collaboratie, leugen en bedrog in menselijke relaties, schijn en werkelijkheid en de mechanismen van de mens om zichzelf te redden en te handhaven. Zijn werk deed vaak stof opwaaien in het katholieke Vlaanderen; eenmaal werd hij vervolgd en gestraft voor de ‘onzedelijkheid’ van de toneelproductie Masscheroen, gebaseerd op Mariken van Nieumeghen (1967).
Vanaf zijn debuut De Metsiers, geschreven toen hij 21 was (en ook op deze site te vinden, op N4), werd Claus gezien als een belangrijk auteur. In de loop der jaren ontwikkelde hij, vooral in zijn toneelstukken en filmscenario’s, de voor hem typerende mengvorm van Nederlands en Vlaams. Ook in Het verdriet van België hanteerde hij deze vorm. Meermalen werd hij als serieuze kanshebber voor de Nobelprijs voor Literatuur genoemd, onder andere door collega-auteur Gerard Walschap.
Claus is diverse malen getrouwd geweest, onder andere met actrice Kitty Courbois en filmactrice Sylvia Kristel. Zijn keuze voor euthanasie, nadat hij twee jaar dementerend was, werd de laatste daad waarmee hij in België een heftige debat uitlokte.

Inhoud

Leeswaarschuwing: onderstaande tekst bevat details over de afloop.
Het verhaal loopt van 1937 tot 1947 en gaat over Louis Seynave die opgroeit in het Vlaamse Walle. Deel 1 van de roman, Het verdriet, beschrijft zijn jeugdjaren op het nonnenpensionaat in Haarbeke. Louis is hier leider van de geheime jongensclub de Vier Apostelen met hun Verboden Boeken, waarvan zijn beste vriend Vlieghe hem het leiderschap lijkt te betwisten. Thuis in de vakanties beleeft hij intensief hoe zijn vreemde familieleden met elkaar omgaan; de Duitsgezinde houding van sommigen van hen begint zich al af te tekenen. Louis begint wat aarzelend belangstelling voor het seksuele te krijgen, al blijft die wereld voor hem nog grotendeels in raadselen gehuld. De concurrentie met Vlieghe ontaardt in ruzie en pesterij.
Van België, deel 2 van de roman, beschrijft de oorlogsjaren, de collaboratie van zijn vader, zijn moeder en van andere familieleden. Louis wordt lid van de nationaal-socialistische jeugdbeweging en logeert enige tijd in Mecklenburg waar hij bijeenkomsten van de Hitlerjugend bezoekt. Zijn leraar en geestelijke mentor De Kei wordt weggevoerd vanwege diens rol in het verzet. Tante Nora wijdt hem in de liefde in; later is het doktersvrouw Michèle die hem verleidt. Via chauffeur Holst en de door hem begeerde madame Laura komt hij in aanraking met verboden boeken; hierdoor leert hij het expressionisme en andere ‘Entartete Kunst’ kennen, die hem zeer boeit.
De bevrijding brengt voornamelijk verwarring: zijn vader wordt gestraft, Louis verhuist met zijn moeder, Vlieghe blijkt leeggebloed te zijn nadat die zichzelf had ‘geopereerd’ omdat hij een geslachtsziekte had opgelopen, madame Laura is vermoord door Holst die daarvoor wordt veroordeeld. Maar Louis gaat schrijven. Na een mislukte versie begint hij opnieuw; zijn verhaal begint met de beginzin van Het verdriet. Hij wint er niet een novelleprijs mee (‘te cru, te laag’), maar zijn verhaal zal wel worden afgedrukt, in tijdschrift Mercurius. Als hij wordt uitgenodigd voor een feestje van de elitaire literatoren van het tijdschrift, speelt hij de man van de wereld. Louis is veelbelovend jong auteur. 

Moeilijkheid

Voor scholieren is Het verdriet van België een bijzonder moeilijk boek. Dat heeft een aantal oorzaken. Ten eerste is het dik. Nederlandse leerlingen kunnen moeite hebben met het Vlaams van Claus. Maar het lastigste is waarschijnlijk de dichtheid van informatie in de ogenschijnlijk laconieke stijl die de schrijver hanteert. Er staat steeds veel meer dan er staat: door suggestief taalgebruik, door dramatische ironie die de lezer dan maar wel heeft te begrijpen, door historische verwijzingen die zeer betekenisvol zijn, door complexiteit in verhoudingen en toespelingen daarop, kortom: door een intense gelaagdheid is dit een boek dat je pas na een paar maal integraal lezen een beetje begint te doorgronden.
Maar: dit is dan ook een boek waarvan de docent moet accepteren dat een leerling het maar voor de helft, of voor een kwart, doorgrondt. Als die leerling het een roman vindt die gaat over de collaboratie in Vlaanderen: soit! Als een leerling vindt dat de roman gaat over liegen, bedrog en bedrogen worden: mooi! Gaat het volgens hem/haar over het ontdekken van kunstenaarschap en de kunstenaar in jezelf: wees blij met deze constatering! Maar moedig de leerling aan vooral dóór te lezen.