Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18

 | niveau 5 | De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart

Introductie

Sara Burgerhart was niet alleen bij verschijning (1782) en in de decennia daarna een succes. In 1905 ging de Wereldbibliotheek van start met een heruitgave van juist dit boek, waarna 'Saartje' gedurende de hele twintigste eeuw weer ongekend populair werd. En nu? Natuurlijk, het is een oud boek, maar niet van elke klassieker kan gezegd worden dat het nog altijd fris, pittig en geestig is. En bij de herziening van de Canon van Nederland in 2020 heeft Sara Burgerhart zelfs een eigen venster gekregen.
In zijn soort is het ook nog eens een bijzonder knap boek. De Engelse auteur Samuel Richardson, die in de jaren '40 van de achttiende eeuw de briefroman met veel succes introduceerde in de Europese literatuur, beperkte zich tot overzichtelijke één-op-één-correspondenties. Maar Wolff en Deken ontwierpen in hun briefromans een zeer complexe structuur, zonder dat de roman daardoor maar één moment ingewikkeld aandoet.
Sara Burgerhart is voor de lezer van nu ook zeer geschikt om kennis te maken met de verlichting. De debatten die in het boek gevoerd worden, de meningsverschillen over godsdienst en moraal, de ideeën over maatschappelijke positie en verantwoordelijkheid - ze zijn onmiskenbaar achttiende-eeuws, maar dwingen ook de moderne lezer nog tot bezinning. Met hun scherpzinnige analyses op het gebied van liefde en opvoeding, van lot en bestemming van de mens, overstijgen Wolff en Deken de grenzen van hun tijd.

Inhoud

Sara Burgerhart, bijna 20 jaar, woont sinds de dood van haar ouders bij haar dweperige tante Hofland. Het is een levendig, mooi en intelligent meisje met een volstrekt eigen wil. Sara's voogd Abraham Blankaart kan haar niet coachen doordat hij in het buitenland zit. Tegen het advies van haar verstandige vriendin Anna Willis loopt Sara bij haar tante weg, om bij de weduwe Spilgoed-Buigzaam in te trekken. Daar slaat zij een beetje los, alsof het leven alleen maar uit uitgaan bestaat. Zo laat ze zich her en der mee uit nemen door Jacob Brunier, een leeghoofd en een ijdeltuit, broer van haar huisgenootje Aletta. Daar komen praatjes van, en hoewel Anna Willis haar herhaaldelijk waarschuwt, neemt Sara het allemaal niet zo serieus. Sara's hospita mist de kracht en de strengheid om Sara te temmen.
Maar Jacob is niet de enige man in Sara's leven. Daar is nog de brave Willem Willis, de broer van haar vriendin Anna, wiens moeder meent dat hij niet tegen Sara opgewassen is. En de goede Hendrik Edeling, die helemaal ondersteboven is van Sara. Na enige tijd vraagt hij haar ten huwelijk, maar Sara wijst hem af omdat ze er naar eigen zeggen nog niet aan toe is. En ten slotte is er de aristocratische R., een 'lichtmis' en een gladde prater die bij de meisjes maar één doel heeft.
Sara loopt met open ogen in de val die R. voor haar opzet, en weet ternauwernood te ontkomen. Deze ervaring zet haar flink op haar plaats. Nu kan zij, aan de zijde van haar Edeling, op verantwoorde wijze inhoud gaan geven aan haar positie in de maatschappij. 

Moeilijkheid

Onder 'Leesaanwijzingen' voor de leerlingen worden drie verschillende edities genoemd. De keuze is erg bepalend voor de te verwachten moeilijkheden bij het lezen. Men zou die keus ook moeten laten afhangen van de mate van leeservaring van de leerling.

De uitgave Sara B., een rebelse vrouw uit de Verlichting  (Tekst in context nr. 10, Amsterdam University Press, 2012) is zeer toegankelijk. Gelet op de opzet van de uitgave ('tekst in context') adviseren wij het hele boekje te laten doornemen: zowel de tekst van de brieven met de bijbehorende terzijdes als de context-hoofdstukken. De lezer van deze uitgave zal natuurlijk veel minder de klassieke - zowel de gunstige als de ongunstige - leeservaring bij Sara Burgerhart opdoen, maar hij zal een beter beeld van de achttiende eeuw krijgen.

Het andere uiterste is de volledige editie (met inleiding en aantekeningen). Wie hieraan begint, moet wel de nodige leeservaring hebben. De lezer zal moeten wennen aan het taalgebruik. Hij moet zich niet laten afschrikken door woorden en zaken die hem onbekend zijn; vaak kan hij gewoon doorlezen zonder dat hij de draad kwijtraakt. Wie even doorzet, kan zomaar gepakt worden door de opzet van het boek, de stijl en de humor. Het boek heeft een kracht en een levendigheid die ervoor zorgen dat het na ruim twee eeuwen nog steeds te genieten is.

Het zal duidelijk zijn dat de Bulkboek-uitgave een tussenpositie inneemt. Een groot voordeel van deze editie is dat elke brief wordt voorafgegaan door een beknopte samenvatting of typering.

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid De lezer moet bereid zijn een tamelijk omvangrijk boek ter hand te nemen en zich te laten meevoeren naar een verre verleden tijd, gepresenteerd in oude taal en een onbekende vorm. Daarvoor moet de lezer al wel tamelijk ervaren zijn. Ook moet hij moet geduld kunnen opbrengen: het verhaal heeft soms weinig vaart. Moderne edities kunnen de drempel aanzienlijk verlagen.
  Interesses Wie geïnteresseerd is in wat er allemaal kan omgaan in en tussen jonge mensen, en helemaal hoe dat 250 jaar geleden was, krijgt hier voldoende aangeboden. Zowel het universele als het tijdgebondene kunnen de moderne lezer boeien. Hoewel de schrijfsters zich in hun Voorrede tot de 'Nederlandsche Juffers' richten, is het boek niet alleen voor meisjes te genieten.
  Algemene kennis Het leven in de tweede helft van de achttiende eeuw zal veel lezers niet bekend zijn. Dit boek biedt dan een goede introductie. Veel details - denk aan begrippen die verwijzen naar inmiddels onbekende voorwerpen of gebruiken - zullen de meesten ontgaan, maar dat hoeft geen probleem te zijn.
  Specifieke literaire en culturele kennis Als de lezer iets afweet van de verlichting, zal hij dit boek beter kunnen plaatsen. De veelvuldige verwijzingen naar de bijbel en contemporaine literatuur zullen door de meeste moderne lezers nauwelijks worden verstaan. Ook de verschillen tussen religieuze stromingen zullen niet meer herkend worden, maar de stellingname van de auteurs in dezen is niet te missen. De editie die de 'tekst in context' presenteert, geeft de lezer veel houvast.

Vertrouwdheid met literaire stijl

 Vocabulaire Het Nederlands van de achttiende eeuw stelt lezers uit de eenentwinitigste eeuw af en toe voor problemen; sommige woorden en uitdrukkingen zijn onbekend geworden. Doordat het verhaal vlot verteld wordt, zullen lezers vanaf N5 hier toch relatief weinig moeite mee hebben. Edities met voetnoten zijn hierin behulpzaam; de hertaling lost alle problemen op dit vlak op.
  Zinsconstructies Ook de zinsbouw is verouderd. Zeker langere zinnen kunnen ingewikkeld aandoen. Na gewenning zal de lezer er wel raad mee weten. (In de hertaling is er geen enkel probleem.)
  Stijl Het boek is knap geschreven. Het feit dat het allemaal brieven zijn, heeft toch niet tot gevolg dat de vertelling stijf of formeel wordt. Er zijn zo veel stijlen als er brievenschrijvers zijn. Het potsierlijke taalgebruik van Sara's tante en haar geestverwanten, de levendige stijl van Sara zelf en de kenmerkende stijlen van andere hoofdpersonen - de (ervaren) lezer kan hier plezier aan beleven. Ook het feit dat in sommige brieven complete gesprekken worden naverteld, houdt de zaak levendig. De humor en de geestige verteltrant maken het lezen van dit boek nog steeds tot een avontuur.
Het zal duidelijk zijn dat de ingekorte en hertaalde uitgaven het op dit punt moeten afleggen tegen het origineel.

Vertrouwdheid met literaire personages 

 Karakters De personages zijn helder en overtuigend getekend.
  Aantal karakters In de oorspronkelijke uitgave zijn er tientallen personages. Het kost soms moeite om de verschillende figuren uit elkaar te houden, ook al doordat er verschillende namen voor dezelfde persoon gebruikt worden. In de Bulkboek-uitgave is het aantal personages beperkt; bovendien is er een handige lijst voorin afgedrukt met de belangrijkste personages.
  Ontwikkeling van de karakters Door het gekozen perspectief leren we elk personage van binnen en van buiten kennen. De ontwikkeling van de hoofdpersoon is uitstekend te volgen.

Vertrouwdheid met literaire procedés

 Spanning Van actie lijkt bij een bundel brieven geen sprake te kunnen zijn. Dat valt nog reuze mee. De auteurs hebben allerhande middelen om spanning te creëren benut. Toch zal voor sommigen, vooral op N4, het verhaal te traag gaan. De moderne lezer zal ook de afhechting van de verschillende lijntjes aan het eind als overbodig kunnen ervaren. (De Bulkboek-uitgave schrapt de laatste twintig brieven en het nawoord dan ook.)
  Chronologie Het verhaal wordt min of meer chronologisch verteld, al gaat het door de opzet - in verschillende brieven wordt over hetzelfde gebeuren verteld; de reactie op een brief is per definitie vertraagd - ook heen en weer. Dit levert niet echt problemen op.
  Verhaallijn(en) De hoofdlijn rond Sara is helder. Daaromheen vinden we nog wat ondergeschikte lijntjes, die thematisch verbonden zijn met de hoofdlijn.
  Perspectief Er is een veelvoud aan ik-vertellers. Zij typeren zichzelf door hun eigen brieven en leveren commentaar op elkaar. De auteurs geven vooral in voor- en nawoord richting.
  Betekenis In de Voorrede geven de schrijfsters expliciet aan hoe de 'Nederlandsche Juffers' dit boek hebben te lezen. Toch ligt de moraal er niet al te dik bovenop; de lezer moet/mag zijn eigen oordeel vormen. Moderne lezers zullen niet zo gewend zijn aan volwassenenboeken met een les.