Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18

 | niveau 4 | Siegfried

Introductie

Harry Mulisch (1927-2010) behoort tot de grote schrijvers van de afgelopen eeuw. De Tweede Wereldoorlog was van beslissende invloed op Mulisch' leven en schrijverschap. De oorlog speelde zich af tijdens de cruciale jaren in het leven van een mens, tussen zijn dertiende en zijn achttiende. Befaamd is Mulisch' uitspraak: 'Ik bén de Tweede Wereldoorlog', die onder andere zijn oorsprong vindt in het feit dat zijn moeder een jodin was en zijn Oostenrijkse vader een collaborateur. Duits was ook Mulisch' tweede taal en de schrijver is altijd sterk gericht geweest op Duitsland en de Duitse geschiedenis en cultuur.
Nederland kan worden onderverdeeld in Mulisch-haters en onvoorwaardelijke Mulisch-vereerders, maar zelfs zijn grootste tegenstanders zullen moeten toegeven dat Harry Mulisch een van de meest productieve, originele en veelzijdige schrijvers is geweest die Nederland ooit heeft voortgebracht. (Op deze site zijn zes Mulisch-titels te vinden.) 
 Harry Mulisch overleed op 30 oktober 2010; hij ligt begraven op Zorgvlied in Amsterdam. 
 In 2013 heeft het Harry Mulisch Huis in Amsterdam zijn deuren geopend als museum. Het oude woonhuis van de schrijver wordt onderhouden door het Letterkundig Museum.

Inhoud

Let op: deze tekst bevat details over het verloop en de afloop van het verhaal.
Rudolf Herter, een sterk op Mulisch lijkende schrijver, is met zijn jongere vriendin Maria op uitnodiging van de Nederlandse ambassade een paar dagen in Wenen. Herter geeft een paar interviews en houdt een lezing in de Wiener Nationalbibliothek. Na deze lezing wordt hij benaderd door het bejaarde echtpaar Ullrich en Julia Falk. Zij hebben Herter in een televisie-interview horen zeggen dat zijn volgende roman een experiment in fictie zal zijn om te proberen Hitler te begrijpen. De Falks hebben informatie over Hitler. Herter gaat de dag erop bij hen langs en krijgt een gedetailleerd verslag van het leven van de Falks als twintigers in huishoudelijke dienst van de Führer op de Berghof. Ook Eva Braun woont daar. Hoewel zij de geliefde van Hitler is, is een officiële relatie uitgesloten: de Führer is immers van alle vrouwen in zijn rijk. Wanneer Eva zwanger raakt, wordt dit dan ook voor de buitenwereld verborgen gehouden. Zoon Siegfried wordt geboren als de zoon van Ullrich en Julia Falk. Siggi heeft uiteraard veel contact met zijn tante Effi en oom Wolf. Het leven op de Berghof gaat z'n gang en is zelfs bijna vrolijk wanneer Hitler en zijn gevolg voor langere tijd elders zijn. In september 1944 krijgt Ullrich van Hitler het verbijsterende bevel om Siggi te doden. Het moet op een ongeluk lijken. Ullrich begrijpt dat weigeren geen optie is en ontsnappen evenmin, zodat hij de opdracht uitvoert. Direct na Siegfrieds begrafenis worden de Falks overgeplaatst naar Den Haag. Zij hebben Eva noch Hitler ooit teruggezien en weten nog altijd niet waarom Siegfried gedood moest worden.
Dit ongelofelijke verhaal zet bij Herter, terug op zijn hotelkamer, een gedachtestroom in gang. Hij spreekt deze in op zijn dictafoon, om het idee niet kwijt te raken. Het moment dat Nietzsches geestelijke aftakeling begon, valt samen met het moment van Hitlers conceptie. Nietzsche heeft voorspellingen gedaan die zijn uitgekomen in Hitlers daden. Waar Nietzsche verklaarde dat God dood was, vulde Hitler deze lacune met het Niets. Hitler is het tegenovergestelde van God, hij is de nul onder de getallen, een zwart gat waarin hij iedereen en alles om zich heen meesleurt. Maria laat Herter alleen, zodat hij even kan slapen voordat ze aan de terugreis naar Nederland beginnen. Wanneer zij na een half uur terugkomt, is Herter overleden.
In de roman lezen we tussen het moment dat Maria de kamer verlaat en weer terugkomt de laatste dagen uit het dagboek van Eva Braun in Berlijn. De lezer komt er dan achter waarom Hitler het bevel gaf om Siegfried te vermoorden. Eva sterft zielsgelukkig als mevrouw Hitler, samen met haar man en de familie Goebbels.

Moeilijkheid

Lezers van verschillende niveaus kunnen genieten van Siegfried en erdoor aan het denken worden gezet. Lezers van N5 kunnen het onderste uit de kan halen door hun tanden te zetten in de filosofische bespiegelingen van het hoofdpersonage Herter, wat bepaald niet eenvoudig zal zijn. Ze kunnen hun hart ophalen aan een hechte structuur en veel verwijzingen naar de werkelijkheid, de wereldgeschiedenis, kunst en literatuur. Daarnaast zullen zij natuurlijk, net als de N3- en N4-lezers (en net als Rudolf Herter), worden meegesleept door het fascinerende verhaal dat de Falks en Eva Braun vertellen. De N3-lezer zal zich daarvoor wel eerst door een moeizaam begin van de roman moeten worstelen en hij zal de complexe gedachtegangen van Herter op de koop toe moeten nemen. De N4-lezer zal naast het spannende verhaal dat in dit boek zit, ook oog hebben voor de structuur en hij zal worden uitgedaagd om zich te verdiepen in de werelden van vooral kunst en filosofie, waaraan veelvuldig wordt gerefereerd in deze roman. Ook voor de N4-lezer zal het te veel gevraagd zijn om de ontdekkingen van Herter helemaal te kunnen volgen.

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid De roman is ook voor N3-lezers niet te omvangrijk om eraan te beginnen. Lezers van dit niveau zullen wel zo'n 75 voor hen moeilijke en in hun beleving daardoor saaie bladzijden geduld moeten hebben voordat de geschiedenis van Hitler begint. Als dat lukt, zullen ze beloond worden met een intrigerend verhaal.
  Interesses Lezers van alle niveaus met interesse voor verhalen over de Tweede Wereldoorlog zullen dit boek met plezier lezen. Lezers die daarnaast interesse hebben in filosofie, beleven nog meer plezier aan dit boek.
  Algemene kennis Elke lezer met een beetje kennis van WOII kan dit boek lezen. Wanneer je als lezer meer kennis hebt van WO II zal dit de leeservaring versterken. Het lezen van dit boek kan ook juist een manier zijn om beperkte kennis van WO II uit te breiden.
  Specifieke literaire en culturele kennis Voor lezers zonder kennis van kunst (opera), geschiedenis en filosofie zullen delen van het boek onbegrijpelijk of moeilijk te begrijpen zijn. Voor het volgen van het verhaal hoeft dit echter niet hinderlijk te zijn, mits de lezer wat geduld heeft totdat dit soort passages voorbij zijn. Wanneer lezers wel over deze kennis beschikken of bereid zijn om met dit boek in de hand informatie op te zoeken over de vele namen die in dit kader genoemd worden, zal dat hun leeservaring en hun begrip van de roman verbreden.

Vertrouwdheid met literaire stijl

 Vocabulaire Mulisch gebruikt vooral in de filosofische passages regelmatig termen die voor N3- en N4-lezers onbekend zullen zijn. Ook N5-lezers zullen voor een goed begrip van deze pittige passages af en toe de betekenis van woorden moeten nazoeken. In het 'verhaaldeel' levert het vocabulaire minder problemen op. Wanneer hier af en toe een lastig of verouderd woord opduikt, vormt dat ook voor de N3-lezer geen belemmering om het verhaal te volgen.
  Zinsconstructies Ook in de zinsconstructies is er onderscheid tussen het 'verhalende' deel van de roman en de beschouwingen van Herter. Mulisch' zinsconstructies in dit laatste deel zijn regelmatig complex en pittig voor de N3-lezer. Lezers op N4 en vooral N5 zullen hier minder problemen ondervinden.
  Stijl De stijl van deze roman is gevarieerd en zal geen problemen opleveren, ook niet voor N3-lezers.

Vertrouwdheid met literaire personages

 Karakters Het hoofdpersonage, de intellectuele schrijver Herter, staat ver af van lezers op N3 en N4. Zij zullen gemakkelijker kunnen meevoelen met de (eenvoudige) Falks.
  Aantal karakters Het aantal hoofdkarakters is beperkt en levert geen problemen op. Het aantal bijpersonages is echter bijzonder groot, vooral in het deel dat gaat over WO II. N3-lezers kunnen hiervan hinder ondervinden. Voorkennis helpt om de Duitse kopstukken in de directe omgeving van Hitler uit elkaar te houden. Wanneer die ontbreekt, moet de lezer wat harder werken (of hier informatie over opzoeken).
  Ontwikkeling van de karakters Herter is het personage dat door zijn ontdekking tot nieuwe inzichten komt. Die inzichten zijn echter moeilijk te volgen voor N3- en N4-lezers. Ook voor N5-lezers zal dit nog een flinke uitdaging zijn. Leerlingen met interesse voor filosofie zijn misschien gemotiveerd om te herlezen en indien nodig achtergrondinformatie te zoeken om de gedachtegang van Herter te kunnen volgen.

Vertrouwdheid met literaire procedés

 Spanning De roman kun je in twee of (met het dagboek van Eva Braun erbij) zelfs drie delen verdelen. In het verhaal van Falk en het dagboek zit actie, hoewel de handelingen zich niet echt aaneenrijgen. N3-lezers zullen hier wat geduld moeten oefenen om een indruk te krijgen van het leven in de nabijheid van de Führer. In het verhaaldeel van Herter ontbreekt de actie nagenoeg en dit kan voor N3-lezers een struikelblok zijn. Voor N4- en N5-lezers zal ook dit deel geen probleem vormen.
  Chronologie Het verhaal wordt chronologisch verteld. Wanneer Falk vertelt over het verleden is dit zeer duidelijk. Alleen het dagboekfragment van Eva Braun kan bij N3-lezers misschien voor verwarring zorgen. Lezers op N4 en N5 worden uitgedaagd om erover na te denken wat de functie is van dit deel van de roman.
  Verhaallijn(en) Er zijn drie verhaallijnen: die van Herter en daarbinnen het verhaal van het echtpaar Falk en op een later tijdstip in de geschiedenis die van Eva Braun. De verhaallijnen zijn duidelijk onderscheiden en daardoor levert dit geen problemen op voor de lezers.
  Perspectief De roman is auctoriaal verteld, overwegend door de ogen van Herter. Wanneer Falk langdurig aan het woord is in de directe rede, krijgt de lezer de ervaring van een ik-perspectief. Ook het dagboek van Eva Braun heeft uiteraard een ik-perspectief.
Ondanks deze afwisseling, zal het perspectief niet problematisch zijn. N4- en N5-lezers kunnen wel nadenken over de vraag waarom Mulisch juist voor dit perspectief koos.
  Betekenis Dit boek geeft veel stof tot nadenken, op verschillende niveaus. N3-lezers kunnen nadenken over de vraag wat de consequenties zouden zijn als Hitler een zoon zou hebben (gehad). Lezers op N4 kunnen het verhaal ook bekijken vanuit het perspectief van Eva Braun en de Falks en zich buigen over de vraag hoe ver trouw gaat. Wat geef je en wat mag je van een ander vragen? Zij kunnen ook aan de slag met het duiden van het motto. N5-lezers worden uitgedaagd om met Herter na te denken over de vraag of er waarheid steekt in de verbanden die Herter legt en of je de werkelijkheid kunt begrijpen door fictie. Daarnaast kunnen lezers van alle niveaus reflecteren op (onderdelen van) de structuur van deze roman, de veelheid aan motieven en verbanden en tot slot de intertekstualiteit.