Docenten Nederlands 15-18

| niveau 4 | Luister

Introductie
Sacha Bronwasser (1968) is kunsthistorica, curator en niet in de laatste plaats: schrijver. Toch debuteerde ze pas in 2019 met de roman Niets is gelogen. Die werd positief ontvangen, maar kreeg niet opvallend veel aandacht. Hoe anders is dat met Luister (2023). Het boek is een bestseller, wordt bejubeld door recensenten en kritische collega-auteurs. Dat dankt het aan de originele inhoud, de geraffineerde structuur en de krachtige stijl. Bronwasser is daarmee vrij plots ‘een belangrijk schrijver’ geworden. Zij was twintig jaar lang kunstrecensent voor de Volkskrant en spreekt en schrijft voor diverse media en opdrachtgevers over kunst. Schrijven noemt zij ‘een constante’ in haar leven. Ze werkt momenteel aan een serie korte verhalen.

Inhoud
Luister vertelt het verhaal van Marie, een jonge Nederlandse die eind jaren tachtig plots besluit om als au pair in Parijs te gaan werken. Het is een vlucht. In de Franse hoofdstad kent ze niemand en de taal is haar volkomen vreemd. Gaandeweg raakt ze vertrouwd met het leven in Parijs en met de taal van de Fransen.
Aan deze episode uit 1989 gaat ‘Het verhaal van Philippe - 1986’ vooraf. Hij is de ongrijpbare vader van het gezin Lambert waarin elk jaar een nieuwe au pair uit het buitenland voor de kinderen zorgt en huishoudelijke taken verricht. In dit eerste deel staan de hypersensitieve Philippe en Eloïse centraal, de laatste is een Duitse voorgangster van Marie. Philippe redt op wonderlijke wijze het leven van Eloïse bij een van de vele terreuraanslagen die dan in Parijs plaatsvinden.
In het tweede deel (‘Het verhaal van Marie - 1989’) vertelt Marie over haar leven in Parijs. Tussendoor noemt zij Flo, een bevlogen docente van Marie toen zij in Nederland op de foto-academie zat. Die docent wijst haar studenten de weg in de wereld van de waarneming. In het derde deel (‘Flo en M. - 1987 – 1989’) wordt langzamerhand duidelijk dat de docente Marie als ‘object’ voor een fotoproject gebruikt heeft zonder medeweten van het meisje. Voor Marie is dát de reden geweest om haar fotostudie op te geven en naar Parijs uit te wijken.
Daar merkt ze – zoals beschreven in het vierde deel – dat er binnen het gezin Lambert spanningen zijn: tussen de echtelieden Philippe en Laurence, op hun werk, in de familie. Maar de meeste spanning straalt af van haar afstandelijke werkgever Philippe. Hij is geen normale man, zoals al uit het eerste deel is gebleken. Hij doet Marie ongevraagd verslag van zijn leven en zijn niet onfeilbare gave om zaken te voorvoelen. En waarschuwt haar. Uiteindelijk springt het verhaal naar november 2015 in het vijfde deel (‘Het verhaal van Flo - 2015’). Daarin komt de docente voor een overzichtstentoonstelling van haar werk naar Parijs. November 2015 is óók de maand waarin een aantal zeer bloedige aanslagen plaatsvindt. De verschrikkelijke gevolgen daarvan maken duidelijk waarom de roman de veelzeggende titel Luister draagt.

Moeilijkheid
Luister is een vlot geschreven verhaal dat uit verschillende episoden bestaat. Die grijpen op elkaar in waardoor het verhaal soms heen en weer springt, maar dat maakt het lezen niet echt moeilijk. Wat lastig kan zijn, is dat er onder de concrete oppervlakte van het spannende verhaal, met waargebeurde terreuraanslagen in Parijs, meer abstracte zaken en morele kwesties spelen. Lezers worden geconfronteerd met veelsoortige vragen: Wat is waarnemen eigenlijk? Mag een fotograaf alles vastleggen en de verzamelde beelden onbeschaamd aan een publiek tonen? Wie Luister leest, moet hierover gaan nadenken aan de hand van de kunstvorm fotografie. Daarnaast zijn er de vragen over het leven onder de dreiging van terreuraanslagen: zijn die vooral bedoeld om angst te zaaien onder de hele bevolking? Tot slot is aan de orde waar het boek in essentie over gaat: de grenzen van artistieke vrijheid, volwassenwording, angst, ‘voorzienigheid’, schuld, noodlot? Of is het dat allemaal tegelijk in een geslaagde, polythematische meesterproef? Niet elke lezer zal toekomen aan antwoorden op al die vragen.

Didactische en letterkundige analyse

Dimensies	Indicatoren	Toelichting \| complicerende factoren
Algemene vereisten	Bereidheid	De lezer moet bereid zijn om onder de oppervlakte van het verhaal betekenis te zoeken in de gebeurtenissen en verwikkelingen die in het boek beschreven worden. Een erg honkvaste lezer zal zich enigszins moeten kunnen inleven in een jong meisje dat in een voor haar vreemde stad in een weinig uitnodigende omgeving terechtkomt.
	Interesses	Allereerst is de roman natuurlijk interessant voor wie, al dan niet als au-pair, in het buitenland wil gaan werken. Het boek is bovendien geschikt voor degenen die nadenken over kunst en die specifiek in fotografie geïnteresseerd zijn. Het probleem van privacyschending is in dit verband duidelijk aanwezig in het boek. Wie nadenkt over vragen als ‘Wat is waarneming?’ en ‘Wat gebeurt er als je zaken voorvoelt en vooruit kunt zien?’ zal in Luister mooie aanknopingspunten voor een antwoord vinden. Daarnaast is er de kwestie van ‘het decor’: de Franse hoofdstad is in de greep van de angst voor terreuraanslagen. De historische realiteit van de aanslagen maakt dat de roman geworteld is in de wereld van vandaag. Wie daarin belang stelt, kan de roman op waarde schatten. Wel is het de vraag of die aanslagen puur decor zijn of binnen de romanwerkelijkheid een specifieke betekenis hebben.
	Algemene kennis	Het helpt als je op de hoogte bent van de terreurdaden in Parijs in de jaren tachtig en in 2015. Maar informatie daarover kan ook makkelijk worden opgezocht.
	Specifieke literaire en culturele kennis	Niet vereist, al is enige kennis van de kunstvorm fotografie en ‘kijken naar kunst’ behulpzaam. Er worden nogal wat namen van fotografen genoemd. Opzoeken!
Vertrouwdheid met literaire stijl	Vocabulaire	Lezers op N3, N4 en N5 zullen geen moeite hebben met het woordgebruik.
	Zinsconstructies	Geen probleem. De commentaren op de gebeurtenissen zijn steeds goed te volgen. Gedachtenstromen, zowel van Eloïse als van Marie, zijn afwisselend staccato (heel kort, schokkerig) weergegeven en in volzinnen geschreven, maar dat past bij de situatie.
	Stijl	Het boek is vlot geschreven, bevat veel originele, maar steeds goed te begrijpen beeldspraak.
Vertrouwdheid met literaire personages	Karakters	De beide au pairmeisjes worden helder en levensecht beschreven in hun gedragingen, gevoelens en gedachten. Het grootste deel van het verhaal beleef je door de ogen van Marie. Haar verblijf in Parijs, dat erg stroef begint, vormt haar. Philippe Lambert komt ook goed uit de verf doordat de lezer zijn voorgeschiedenis leert kennen. De docente Flo is wat ongrijpbaar, maar dat is precies ook haar rol. Laurence, de vrouw van Philippe, is ‘de typische Française’ en het beeld dat de roman van haar schetst, is net geen karikatuur.
	Aantal karakters	Marie is het centrale personage maar Flo en Philippe spelen ook cruciale rollen. Dat wordt goed duidelijk. De overige karakters, zoals Eloïse, Laurence, grootmoeder Ghislaine en handlanger Robbie, hebben elk hun eigen plaats in de roman. Het aantal karakters is daarmee goed gedoseerd.
	Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters	In deze roman draait het vooral om de bijzondere verstandhouding tussen Marie en Flo. Die is helder beschreven in de verschillende delen. Aanvankelijk is Marie de jonge studente die opkijkt tegen haar docente. Door haar rigoureuze breuk met het leven in Nederland kiest Marie haar eigen weg, wat goed tot uitdrukking komt in het vijfde deel, waar Marie als het ware invult wat Flo zoal doet in Parijs. Aparte vermelding verdient Philippe, de vader van het gezin Lambert. Marie lijkt aan het eind van het verhaal wat zichtbaarder te worden voor hem.
Vertrouwdheid met literaire procedés	Spanning	Het boek wordt door de meeste lezers als zeer spannend ervaren. Die spanning wordt gaandeweg opgebouwd, bijvoorbeeld door wat je over Philippe te weten komt. Er zijn ook nogal wat vooruitwijzingen die voor suggesties zorgen over wat er gaat gebeuren. De lezer wordt daarbij vaak op het verkeerde been gezet. Zo leidt de broeierige sfeer in het eerste deel niet tot het verwachte gedrag van ‘de baas’ van Eloïse. Ook de romantitel en de titels van de hoofdstukken zijn intrigerend. De voortdurende dreiging van bomaanslagen doet zich natuurlijk gelden in combinatie met de hypersensitiviteit van Philippe Lambert. De meeste lezers zullen een bijzonder soort spanning ervaren in de omgang tussen Flo en Marie. Hoe zal hun verstandhouding zich verder ontwikkelen? Waar eindigt die?
	Chronologie	Er zit wel chronologie in het boek maar die wordt af en toe doorbroken. De genoemde jaartallen maken het de lezer op dit vlak gemakkelijk. De Proloog is vanuit 2021 geschreven en haalt herinneringen op aan de spanning na de Parijse aanslagen van november 2015. Daarna volg je de gebeurtenissen in en rond huize Lambert en in Parijs: 1986, 1989. In het derde deel blikt Marie terug op haar studietijd (1986-1989) in A., een niet nader genoemde Nederlandse provinciestad. In het vierde deel is het weer 1989. Het vijfde deel springt naar 13 november 2015.
	Verhaallijn(en)	De lijnen bestaan uit de gebeurtenissen en feitelijke omstandigheden, zowel in Nederland als in Parijs, in de perioden die de jaartallen aangeven. Dat is een doorlopend verhaal als je de puzzelstukjes, inclusief de voorgeschiedenis van Marie, goed legt – wat niet lastig is. Binnen die verhaallijnen is de ontwikkeling van Marie de belangrijkste draad die de lezer volgt.
	Perspectief	Het perspectief ligt grotendeels bij Marie. Alleen in het eerste deel is de vertelinstantie anders. Daarin is er een registrerende verteller. Aan het eind van dat deel beleef je de gebeurtenissen opeens door de ogen van de Duitse au pair. Daarmee is de lezer direct ooggetuige van de aanslag. Verder valt op dat Marie zich in de Proloog en in deel V, rechtstreeks tot Flo (als ‘jij’) richt, en een enkele keer ook in de andere delen. Dat is niet zonder betekenis. Door dat aanspreken wordt duidelijk wie de registrerende verteller uit deel I is en blijkt eveneens de grote betekenis van de romantitel.
	Betekenis	De meeste lezers zullen zich aanvankelijk op het bijzondere verhaal concentreren en verrast zijn over de afloop. Maar zij kunnen niet voorbijgaan aan de diepere betekenis waarvoor met name het derde deel aanknopingspunten biedt: wat is waarneming? Wat is het verschil tussen kijken en zien? Wie deze vragen stelt en probeert te beantwoorden, moet in de plot wel een wrange wending van het lot ervaren. Daaraan ontleent de roman zijn diepere betekenis. Daarnaast komt de vraag naar voren wat volwassenwording betekent na een traumatische ervaring. En: mag een kunstenaar een medemens onbeschaamd en ongevraagd tot kunstobject reduceren? Of overschrijdt de kunstenaar, in dit geval een fotograaf met macht en aanzien, daarmee de grenzen van de artistieke vrijheid? Tot slot kan een lezer van elk niveau zich afvragen in welke mate de achtergrond van de terreuraanslagen meer is dan alleen decor in een verhaal over een meisje in Parijs.
Relevante bronnen voor docenten		ilfu.com \| artikel met diverse relevante links naar interviews, artikelen etc. literatuurclubsdrenthe.nl (pdf) \| uitvoerige analyse van Willem Goedhart (als leidraad voor een lezing over de roman)
Externe leestips		W.F. Hermans, Au pair (1989) Bert Natter, Ze zullen denken dat we engelen zijn (2018)
Auteur docentinfo		Jan Erik Grezel