Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18

 | niveau 3 | Sonny boy

Introductie

Annejet van der Zijl (1962) is schrijver en historica. Ze groeide op in Friesland en studeerde kunstgeschiedenis en massacommunicatie. Na haar master International Journalism in Londen ging ze de journalistiek in. Ze specialiseerde zich in het schrijven van portretten en reconstructies van mensen en groepen in bewogen periodes. Eind 1999 nam ze ontslag om zich aan het schrijven van boeken te wijden. Haar eerste roman, Jagtlust, was toen al uitgebracht. In 2002 verscheen Anna, de biografie van Annie M.G. Schmidt. Dit boek werd genomineerd voor verschillende literaire prijzen en werd bekroond met de Zeeuwse Boekenprijs. Anna vormde daarnaast de basis voor het scenario van de zevendelige televisieserie Annie M.G., die begin 2010 werd uitgezonden. In 2017 speelt een sterrencast de musical Was getekend, Annie M.G. Schmidt in het theater, wederom gebaseerd op het boek Anna.
In 2004 verscheen Sonny Boy, opnieuw literaire non-fictie, maar dit keer speelden onbekende Nederlanders de hoofdrol. Ook deze roman werd genomineerd voor diverse prijzen en won de Littéraire Witte Prijs. In januari 2011 verscheen de gelijknamige speelfilm en deze dong in 2012 mee naar de Oscar voor de beste niet-Engelstalige film. In 2010 promoveerde Van der Zijl op haar biografie over prins Bernhard. Dit boek werd bekroond met de M.J. Witteprijs 2011 voor het beste journalistieke boek. In april 2012 ontving Van der Zijl de Gouden Ganzenveer. Deze prijs wordt jaarlijks uitgereikt aan een persoon of instelling vanwege zijn of haar grote betekenis voor het geschreven en gedrukte woord in Nederland. Het meest recente boek van Annejet van der Zijl is De Amerikaanse prinses uit 2015. 

Inhoud

Sonny Boy vertelt de levens- en liefdesgeschiedenis van Rika van der Lans en Waldemar Nods die elkaar in 1928 ontmoeten. Hun liefde voor elkaar is zeer omstreden: hij is een jonge Surinaamse student en zij is een veel oudere gehuwde Nederlandse vrouw met vier kinderen. Rika wordt zwanger van Waldemar en ondanks sociale uitsluiting en de economische crisis weten zij een bestaan op te bouwen in Scheveningen, waar zij een pension beginnen. Daar wordt Waldy geboren, alias Sonny Boy. In 1937 trouwen Rika en Waldemar. Als de oorlog uitbreekt, besluiten Rika en Waldemar hun huis open te stellen voor onderduikers. Door onbekenden verraden, wordt het gehele gezin in januari 1944 opgepakt inclusief de illegale gasten. Rika en Waldemar belanden via het kamp Vught in verschillende concentratiekampen. In Duitsland wacht hen niet alleen de nachtmerrie van de kampen, maar ook de eenzaamheid, want contact met thuis wordt steeds lastiger. Verzwakt en uitgeput sterft Rika in Ravensbrück aan dysenterie. Waldemar weet Neuengamme te overleven en hij wordt samen met de andere overlevenden in de baai van Lübeck op de Cap Arcona ingescheept. Dit schip wordt per abuis door de geallieerden aangezien voor een vijandelijk schip en wordt gebombardeerd. Waldemar weet de kust te bereiken, waar hij wordt doodgeschoten. De kleine Waldy overleeft de oorlog.

Moeilijkheid

De schrijver heeft er bewust voor gekozen geen historische roman van haar verhaal te maken. Daardoor is het verhaal voornamelijk beschrijvend van aard. Door de afwezigheid van directe actie en van dialogen vergt het boek veel van een N2-lezer. Het feit dat de roman gebaseerd is op een ware liefdesgeschiedenis kan daarentegen weer een steun zijn, die herkennend lezen vergemakkelijkt. De leerlingen van N3 zijn in staat hun horizon te verbreden met behulp van dit boek op verschillende terreinen. Zo wordt de historische kennis uitgebreid van zowel de koloniale geschiedenis als de Tweede Wereldoorlog. Voor de N4-lezers is de relatie tussen fictie en werkelijkheid een uitdaging. Daarnaast vormt voor hen waarschijnlijk de structuur van het boek (met proloog, epiloog, flashbacks en het gebruik van historische bronnen) een interessant gegeven. 

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid Dit boek beslaat 266 pagina's. Het bevat veel historische bronnen (waaronder brieven, foto's, dagboekfragmenten) en vanwege de opzet van deze reconstructie komen er weinig dialogen in het verhaal voor. Voor een N2-lezer kunnen dit belemmerende factoren vormen die de leesbereidheid in de weg staan. Wat een N2-lezer weer kan helpen, is de op historische werkelijkheid gebaseerde liefdesgeschiedenis die als een rode draad door het boek heen loopt en die herkennend lezen mogelijk maakt. Een N3-lezer zal over het algemeen bereid zijn zich te verdiepen in een boek dat gaat over oorlog, maatschappelijk onrecht en liefde. Voor een N4-lezer zit de uitdaging vooral in het feit dat dit boek op een waargebeurde geschiedenis berust. Daarnaast zal een N4-lezer het interessant vinden dat de auteur afwisselend gebruik maakt van verschillende schrijfstijlen (zoals de poëtische proloog en epiloog tegenover de  journalistieke verslaglegging in de rest van het verhaal).
  Interesses De liefdesgeschiedenis van Rika en Waldemar die op zoveel hindernissen stuit en de eenzaamheid van de kleine Waldy die op zijn veertiende verweesd achter blijft zal tot de verbeelding spreken. Wat lastiger is is het auctoriale perspectief, gekoppeld aan de opdracht die Van der Zijl zichzelf heeft gesteld, namelijk geen historische roman te schrijven. Daardoor krijgt het verhaal een beschrijvend karakter. Voor de N3 en N4-lezer heeft het verhaal door de morele vraagstukken en door de keuze van de auteur voor een reconstructie voldoende te bieden om te blijven boeien. Het boek zal meisjes waarschijnlijk meer aanspreken dan jongens, omdat Rika als sterk rolmodel wordt afgeschilderd.
  Algemene kennis Ofschoon het boek twee grote en complexe thema's uit de Nederlandse geschiedenis behandelt, namelijk de slavenhandel en Jodenvervolging, vervlecht Van der Zijl het verloop van de wereldgeschiedenis op een toegankelijke manier met de persoonlijke geschiedenissen. Basale voorkennis van slavenhandel en Tweede Wereldoorlog is handig om te hebben, maar niet noodzakelijk.
  Specifieke literaire en culturele kennis Het boek is voornamelijk historisch-beschrijvend en dit heeft consequenties voor de schrijfstijl, die de lezers vanzelf ontdekken. Kennis van motieven is handig om bijvoorbeeld de proloog en epiloog te duiden. Kennis van verschillende literaire registers is voor N4-leerlingen interessant om de poëtische delen van het boek te onderscheiden van de meer beschrijvende.

Vertrouwdheid met literaire stijl

 Vocabulaire Van der Zijl schrijft in zorgvuldig, hedendaags Nederlands dat aan de pittige kant is voor N2-lezers. De zinnen zijn behoorlijk complex door gebruik van moeilijke woorden en verwijzingen die N2-lezers niet zullen herkennen: 'Op 31 maart liet Willem het bruine koekoeksjong officieel als zijn kind ontkennen door de arrondissementsrechter in Den Haag.' Een N3-lezer zal zich redden met een woordenboek bij onbekende woorden zoals coterietjes, tamboer, bijzit, nooddruftig, ordentelijk, zwartwaterkoortsen, virulent, draconisch en gedrost. Een N4-lezer zal het rijke vocabulaire weten te waarderen.
  Zinsconstructies Van der Zijl gebruikt veel samengestelde zinnen, maar aangezien deze vaak nevengeschikt zijn, is dit niet buitengewoon lastig. Een N2-lezer zou wel kunnen struikelen over de combinatie van deze zinsconstructies met het vocabulaire.
  Stijl De literaire stijl die gehanteerd wordt is over het algemeen een zakelijke verteltrant met enkele poëtische kenmerken, zoals het gebruik van personificaties en de omlijsting van het verhaal door het motief van de zee. De N2-leerling zal moeite kunnen hebben met de afstandelijke manier van vertellen die onder meer gekenmerkt wordt door het gebrek aan dialogen.

Vertrouwdheid met literaire personages

 Karakters De hoofdpersonen zijn Rika van der Lans en Waldemar Nods. Hun zoon Waldy speelt een bijrol in deze geschiedenis
  Aantal karakters Het aantal personages is zeer goed te overzien.
  Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters De verhouding tussen Rika en Waldemar ontwikkelt zich gedurende het verhaal, maar blijft ondergeschikt aan de historische gebeurtenissen. Je krijgt als lezer nergens inzicht in de liefde tussen beiden, hoewel de auteur deze wel vooronderstelt. De relatie tussen Rika en haar oudste vier kinderen en haar voormalige echtgenoot is lastig te duiden. Zo zullen leerlingen het onbegrijpelijk kunnen vinden dat Willem huilt als hij hoort van het overlijden van Rika. Ook de veranderingen in de houding van de kinderen ten opzichte van hun moeder door de tijd heen kan moeilijk te volgen zijn, zeker voor de onervaren N2-lezer.

Vertrouwdheid met literaire procedés

 Spanning Met de arrestatie van het gezin begint de psychologische spanning van dit boek, die tot de laatste pagina wordt vastgehouden. Eerst is daar de vraag hoe het de verschillende gezinsleden vergaat in gevangenschap en daarna spitst de vraag zich toe op hun overlevingskansen. Aan het eind wordt duidelijk dat Waldy de enige overlevende is, en rijst de vraag hoe Rika en Waldemar zijn omgekomen. In dit boek komt weinig actiespanning voor omdat de verhaallijn bepaald wordt door de beschrijving van de persoonlijke geschiedenissen en van de wereldgeschiedenis. Als lezer blijf je een bepaalde distantie houden tot de personages. Een N2-lezer kan dit boek daarom langdradig vinden. De N3-lezers zullen zich over het gebrek aan actiespanning weten heen te zetten, omdat het boek nieuwe werelden voor hen opent. N4-lezers zullen pogen de handelingen van de personages te interpreteren. Vraag is of de  tekst diepere interpretatie dan het concrete verhaal toelaat.
  Chronologie Het verhaal kent verschillende sprongen van tijd en plaats, met name in het begin van het boek en aan het einde. Deze sprongen worden impliciet aangegeven door in de beginzinnen een datering of plaatsaanduiding te geven en daarmee zijn ze niet problematisch voor de minder ervaren lezer. Omdat Van der Zijl heden met verleden afwisselt zal de meer gevorderde N3- en N4-lezer parallellen tussen vroeger en nu in de tekst gaan zoeken.
  Verhaallijn(en) Tot aan de kennismaking van Rika en Waldemar en na hun arrestatie kent het boek meerdere verhaallijnen, die goed te verbinden zijn. In het begin zal het met name voor de N2-lezer lastig zijn de vraag onbeantwoord te zien wat het verhaal van Waldemar nu te maken heeft met dat van Rika en Willem. De diverse lijnen na de arrestatie, namelijk die van Rika, van Waldemar en van het thuisfront spreken voor zich.
  Perspectief Het boek kent een alwetende verteller. De auctoriale verteller leidt de lezer door het verhaal.
  Betekenis Rika van der Lans wordt als een kranige vrouw neergezet die zich niet terneer laat drukken door tegenslagen en leed. N2-lezers zullen zich gemakkelijk met haar kunnen identificeren en dit stimuleert het belevend lezen. Leerlingen van N3-niveau zullen daarnaast een oordeel vellen over het maatschappelijk onrecht dat dit gezin treft. Wellicht dat zij de repercussies die het gezin treffen in hun historische context weten te plaatsen. Voor N4-lezers zal de relatie fictie en werkelijkheid een uitdaging zijn.

Relevante bronnen voor docenten

   annejetvanderzijl | website van Annejet van der Zijl