Docenten Nederlands 15-18

Introductie

Godfried Bomans (1913-1971) dankte zijn grote bekendheid en populariteit in met name de jaren vijftig en zestig in de eerste plaats aan zijn rol als mediapersoonlijkheid en minder aan zijn boeken. Erik of Het klein insectenboek is een van de weinige romans die Bomans heeft geschreven. Het overige deel van zijn omvangrijke oeuvre bestaat uit toneelstukken, essays, columns, strips (Pa Pinkelman), sprookjes en vooral bundelingen en herbundelingen van eerder in dag- en weekbladen verschenen stukken. Hoewel geroemd om zijn 'enorme vakbekwaamheid en stilistisch meesterschap' (Jeroen Brouwers) heeft Bomans, tot zijn grote verdriet, nooit een literaire prijs gewonnen. Daar staat tegenover, dat hij 'de bij zijn leven bij vertegenwoordigers van alle lagen van de bevolking meest geliefde en gelezen schrijver [was] die de Nederlandse literatuur ooit heeft voortgebracht.' (ibid.)
Er zijn maar weinig schrijvers wier naam is geadjectiveerd; Bomans is een van de weinigen. Onder 'Bomansiaanse humor' wordt onder andere verstaan: het gebruik van plechtstatige taal en archaïsmen, woordgrapjes en woordspelingen en originele vergelijkingen.
Desondanks doet men Bomans wellicht te kort door hem als 'eeuwige lolbroek' te typeren. Onder de grappen en grollen in zijn radio- en televisieoptredens ligt een diepe ernst en melancholie verscholen. Van Bomans is ook de uitspraak 'Humor is overwonnen droefheid.'
Erik of Het klein insectenboek is de laatste jaren bezig aan een stevige comeback: het verhaal werd verfilmd in 2004 en in 2013 stond het centraal tijdens de campagne Nederland leest. In totaal zijn er in Nederland meer dan 900.000 exemplaren van Erik verkocht en is de roman inmiddels 55 maal herdrukt. Door scholieren werd en wordt Erik opvallend positief beoordeeld.
Bronnen: Jeroen Brouwers, De spoken van Godfries Bomans. Amsterdam: De Arbeiderspers (Synthese stromingen en aspecten), 1982; Guido Goedemé, 'Erik of Het klein insectenboek', in: Lexicon van literaire werken, Groningen: Wolters-Noordhoff, 1989.

Inhoud

Let op: onderstaande tekst bevat belangrijke details over de afloop van het verhaal.
De negenjarige Erik Pinksterblom ligt in bed en kan niet slapen. Hij heeft het gevoel dat er 'iets groots' gaat gebeuren. Hij besluit om in afwachting van de grote gebeurtenis nog een beetje te leren voor een proefwerk dat hij de volgende dag heeft over het hoofdstuk 'Insecten' uit Solms' Beknopte Natuurlijke Historie.
Boven Eriks bed hangt een schilderij dat hij 'Wollewei' noemt en waarop alle insecten staan afgebeeld. Als hij verzucht dat hij daar zo graag eens zou zijn, gebeurt het wonder: Erik wordt piepklein en is opeens in het schilderij. Daar beleeft hij allerlei avonturen; hij is onder meer te gast bij de wespenfamilie Vliesvleugel, logeert een tijdje in hotel Het Slakkenhuis en hij sluit vriendschap met een vlinder. Ondergronds probeert hij een worm uit de knoop te halen en ontmoet hij een doodgraver die niet kan wachten tot Erik doodgaat en hem in afwachting van het heugelijke feit probeert vet te mesten. In de insectenwereld gonst het inmiddels van de geruchten over Erik, dat rare insect dat maar twee benen heeft en alles lijkt te weten wat voor de dieren zelf een raadsel is. Als Erik een mier ontmoet die hem meeneemt naar de mierenkolonie, wacht hem dan ook een warm onthaal. Erik besluit zijn ware aard te onthullen en de mieren in te schakelen om terug te keren naar de mensenwereld. De mieren blijken een verborgen agenda te hebben en zijn uit op oorlog. Als Erik tijdens de strijd mierenzuur in zijn ogen krijgt, blijkt hij terug in zijn bed te zijn en de slaap uit zijn ogen te wrijven. Hoewel hij naar zijn gevoel drie weken in de insectenwereld heeft vertoefd, blijken zijn ouders zijn afwezigheid niet opgemerkt te hebben. Op zijn proefwerk over insecten antwoordt Erik met wijsheden die hij tijdens zijn verblijf in Wollewei heeft opgedaan. De juffrouw is not amused en geeft Erik een streng briefje voor zijn ouders mee naar huis.
Erik blijkt nooit een groot insectenkenner te zijn geworden, 'maar soms, als hij onder zekere mensen verkeert, kan hij niet nalaten aan bepaalde kleine insecten te denken.' In de laatste zinnen richt de verteller zich rechtstreeks tot de lezer: 'Hier eindigt de geschiedenis van Erik Pinksterblom. Vaart allen wel, houdt altijd de lijst in het oog - en bekommert u niet té zeer om honing.'

Moeilijkheid

Erik of Het klein insectenboek is geen moeilijk boek, maar biedt desondanks voldoende uitdaging voor N4- en zelfs N5-lezers.
Een N2-lezer hoeft zich niet al te veel in te spannen om het verhaal te kunnen volgen. Waarschijnlijk zal hij uit zichzelf wel doorhebben dat het een allegorische vertelling betreft, waarin de insectenwereld een afspiegeling is van de mensenwereld en ook dat de auteur daar milde kritiek op uitoefent. Voor N3- en N4-lezers is het interessant om na te denken over de vraag of de roman misschien nog méér te bieden heeft, bijvoorbeeld aan de hand van het motto en de diverse voorwoorden die Bomans later bij enkele herdrukken heeft geschreven. Voor N4-lezers is het een uitdaging om bijvoorbeeld Bomans' 'enorme vakbekwaamheid en het stilistisch meesterschap' nader te onderzoeken.