Docenten Nederlands 15-18

Introductie

Herman Heijermans (Rotterdam 1864 – Zandvoort 1924) was na zijn schooltijd het liefst de journalistiek ingegaan, net als zijn vader, maar hij belandde op een kantoor. Later werd hij handelaar in metaal en lompen, maar dat lag hem ook niet; zijn vader wist nog net een faillissement te voorkomen. In 1892 besloot Heijermans voortaan als schrijver door het leven te gaan. Hij begon als toneelcriticus bij De Telegraaf. Vanaf 1894 publiceerde hij in die krant, en later in het Algemeen Handelsblad, humoristisch-realistische schetsen onder het pseudoniem Samuel Falkland. Hij ging in de Amsterdamse Pijp wonen en sloot zich aan bij de SDAP (de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, opgericht in 1894). In Amsterdam kwam hij een prachtige prostituee tegen en hij ging met haar samenwonen, wat in die tijd ongekend was; om niet gevangengezet te worden, trouwde hij uiteindelijk toch met haar. Hierover schreef hij de roman Kamertjeszonde (1897), die via een pornografische uitgever op de markt kwam. Maar Heijermans werd vooral bekend met zijn realistische toneelstukken, waarin hij opkwam voor de sociaal zwakkeren. Hij ging een contract aan met De Nederlandsche Tooneelvereeniging, en vanaf 1898 werd er vrijwel elk jaar een nieuw stuk op de planken gebracht. Meestal zijn het stukken met heftige maatschappijkritiek. Ze brachten hem roem in binnen- en buitenland.
Op hoop van zegen beleefde op Kerstavond van het jaar 1900 zijn première. Heijermans had bedacht dat het dan in elk geval drie dagen zou duren voordat de onvermijdelijke kritiek in de kranten zou losbarsten. Maar het stuk werd een enorm succes, tot ver over onze grenzen. Het stuk heeft ook politieke invloed gehad. Heijermans had zich goed gedocumenteerd over de misstanden in de zeevisserij voordat hij Op hoop van zegen schreef, en hij wilde er een wet mee afdwingen tegen de gewetenloze reders die 'drijvende doodskisten' het water opstuurden. Op 1 juli 1909 werd de Schepenwet aangenomen, waardoor veiligheidscontroles van alle uitgaande schepen verplicht werden.
Andere bekende toneelstukken van Heijermans: Ghetto, Het zevende gebod, Schakels, De opgaande zon, Eva Bonheur, De wijze kater. Heijermans heeft, behalve Kamertjeszonde, nog enkele romans geschreven: Diamantstad en Droomkoninkje.

Inhoud

Leeswaarschuwing: onderstaande tekst bevat details over de inhoud en/of de afloop van het verhaal. 
'Het Spel geschiedt in een Noordzee-vissersplaats.' De eerste drie bedrijven spelen zich af in 'de armoedige woonkamer van Kniertje'. Reder Bos wil dat Kniertjes zoon Barend gaat werken op de vissersboot de 'Op Hoop van Zegen', maar Barend wil niet: hij is bang dat hij net als zijn vader en twee van zijn broers op zee zal verdrinken. Zijn broer Geert, die een tijd opgesloten heeft gezeten, wil wel, maar Bos heeft geen zin in oproerkraaiers. Uiteindelijk mogen/moeten de beide jongens toch mee met de 'Op hoop van Zegen'. Intussen gaat het gerucht dat het schip niet deugt. Mocht het vergaan, het is goed verzekerd, dus voor de reder is er geen probleem. In het derde bedrijf woedt er een zware storm. De achtergebleven vissersvrouwen zoeken steun bij elkaar, maar elk verhaal dat verteld wordt, gaat over het verlies van dierbaren op zee: 'De vis wordt duur betaald.' Al die tijd is er de vraag die iedereen, op het toneel en in de zaal, bezighoudt: hoe vergaat het de mannen op zee?
Het vierde en laatste bedrijf speelt zich af op het kantoor van reder Bos. De mensen lopen binnen om te vragen of er nieuws is over de vissersschepen. Dan komt het bericht dat de 'Op Hoop van Zegen' is vergaan. Kniertje heeft ook haar laatste twee zoons verloren.

Moeilijkheid

Een toneelstuk lezen is niet zo eenvoudig. De tekst van dit stuk bestaat grotendeels uit levendige, maar ouderwetse, gekleurde spreektaal, van mensen uit een lage sociale klasse. Er is geen verteller die stuurt of verheldert. Het verhaal, dat op zichzelf niet moeilijk is, ontwikkelt zich gaandeweg uit de uitspraken van de verschillende personages. Dit alles betekent dat er best wat van de lezer gevraagd wordt. Het verdient aanbeveling om het stuk (niet de speelfilm!) te gaan zien; als dat niet live kan, kan eventueel ook een televisieregistratie bekeken worden (bijv. de klassieke opvoering door het Amsterdams Volkstoneel – op dvd in de serie 'Topvermaak met …' – of de moderne enscenering van Het Toneel Speelt op internet). Ook het gezamenlijk of in een groepje hardop lezen van de tekst, na verdeling van de rollen, kan helpen.